Kto obronił Europę?

Założony przez hiszpańskiego żołnierza zakon położył wielkie zasługi dla rozwoju kultury i edukacji. Dokładnie 200 lat temu papież Pius VII reaktywował Towarzystwo Jezusowe.

Kiedy dziś myślimy o początku nowoczesnego i powszechnego szkolnictwa na ziemiach polskich, wysuwamy na plan pierwszy Komisję Edukacji Narodowej; była pierwowzorem tego, co dziś nazwalibyśmy ministerstwem oświaty. Jej działalność i rozmach były rzeczywiście imponujące, jeśli wziąć pod uwagę fakt, że była pierwszą tego typu świecką instytucją na kontynencie, a z wypracowanych przez nią rozwiązań czerpały zarówno Prusy, jak i Austria. Swoje powstanie zawdzięczała wielowiekowej działalności jezuitów. Przekształcenie jej w instytucję świecką nie było rewolucyjnym zerwaniem z dotychczasowym sposobem nauczania, a jedynie ewolucją i kontynuacją wypracowanego modelu. Choć dzisiaj niewielu o tym pamięta, istniejące na ziemiach polskich od dwóch stuleci kolegia jezuickie były nie tylko wzorem, ale także materialną podstawą działalności wszystkich instytucji podległych KEN.

Ad maiorem Dei gloriam

– Zakładając nowy zakon św. Ignacy z Loyoli nawet przez chwilę nie pomyślał o tym, że jezuici mogliby zajmować się oświatą. Zgodnie z zawołaniem świętego: „Na większą chwałę Bożą”, mieli zajmować się działalnością misyjną i duszpasterską. Bardzo szybko jednak Ignacy zorientował się, że kraje katolickie znalazły się w głębokim kryzysie edukacyjnym. Było to szczególnie widoczne w państwach ogarniętych reformacją, gdzie wytworzył się nowy typ szkoły – gimnazja humanistyczne. Istniała zatem pilna potrzeba odpowiedzi i jezuici pierwsi postanowili podjąć to wyzwanie – tłumaczy dr Radosław Lolo, prodziekan Wydziału Historycznego Akademii Humanistycznej w Pułtusku.

Okazja nadarzyła się niebawem, kiedy jezuici podjęli się prowadzenia podupadającej szkoły w Portugalii, a nieco później w Mesynie. Okazało się, że poziom zakonników i żelazne zasady dobrze sprawdzają się w edukacji. Św. Ignacy odczytał to jako znak od Opatrzności i rozpoczął starania o utworzenie kolegium w Rzymie. Z czasem to ono stało się wzorem dla innych placówek.

Kolegium jezuickie było połączeniem tego, co dziś nazywamy szkołą średnią i wyższą

– Ogromne zaangażowanie jezuitów w tworzenie sieci szkół na terenie całej Europy, a później także w koloniach można wytłumaczyć tym, że był to dla nich skuteczny sposób na walkę z ideami reformacji – podkreśla ks. dr Kazimierz Leń SJ. – Młodzież z całej Europy masowo rozpoczynała studia na uczelniach prowadzonych przez protestantów, które kusiły bardzo wysokim poziomem nauczania i miały doskonałych wykładowców. Pod wpływem nowych prądów odchodziła od Kościoła katolickiego. Powstanie kolegiów jezuickich położyło tamę tej rzece konwersji.

Kolegium jezuickie było połączeniem tego, co dziś nazywamy szkołą średnią i wyższą. Program o profilu lingwistyczno-humanistycznym podzielony był na 5 klas, przy czym w klasach pierwszych i drugich uczono łaciny i greki, a w latach późniejszych przerabiano klasyczne dzieła literatury światowej i uczono sztuki oratorskiej. Siłą jezuickich kolegiów był profil wykształcenia, który idealnie wpasowywał się w zapotrzebowanie tamtego czasu, gdyż przygotowywał do czynnego uczestnictwa w życiu publicznym. Opłakany stan istniejących szkół parafialnych, świetnie wyszkolone kadry oraz fakt, że nauka w kolegium była darmowa stanowiły gotowy przepis na sukces. W krótkim czasie kolegia kształciły młodzież szlachecką i mieszczańską od Litwy aż po kolonie w Ameryce Południowej. Nowa sytuacja wymagała ujednolicenia i usprawnienia sposobu nauczania. Generał zakonu zaczął zbierać informacje i dokonywać szerokich konsultacji, w wyniku których opracowano w 1599 r. tekst o nazwie Ratio adque Institutio Studiorum. Była to pierwsza w świecie ustawa szkolna regulująca funkcjonowanie kolegiów jezuickich na całym świecie.

– Kiedy generał jezuitów wstawał rano to wiedział, że w tym konkretnym dniu od Paragwaju aż po Wilno w klasach gramatyki uczniowie przerabiają ze słynnego „Alvara” (podręcznika do łaciny) konkretną lekcję. Wszędzie panowały takie same zasady organizacji i dyscypliny szkolnej. Jak na ówczesne czasy, było to naprawdę rewolucyjne – mówi dr Lolo.

Szli jak burza

Na ziemiach polskich jezuici pojawili się na zaproszenie kard. Stanisława Hozjusza, a ich pierwszym przyczółkiem było Braniewo. Zastana przez nich sytuacja pozostawiała wiele do życzenia, dlatego kolejne placówki wyrastały jak grzyby po deszczu. W krótkim czasie kolegia utworzono w Pułtusku, Poznaniu, Jarosławiu, Przemyślu, Warszawie, Płocku, Krośnie, Orszy, Bobrujsku, Perejesławiu, Rydze i wielu innych miastach, a w Wilnie powstała druga na ziemiach polskich szkoła wyższa, zwana Akademią Wileńską. W XVII w. kolegiów na tych terenach było już 46, a w chwili kasaty zakonu 66: 35 w Koronie i 31 na Litwie. W 1773 r. do szkół jezuickich uczęszczało 20 tys. uczniów, wykładało w nich 417 profesorów. Nietrudno się domyślić, że podjęta w 1773 r. decyzja papieża o zlikwidowaniu tak potężnej instytucji, jaką było Towarzystwo Jezusowe, musiała mieć dalekosiężne skutki.

– Kasata była wynikiem potężnych nacisków, jakie na papieża wywierali monarchowie z dynastii Burbonów sprawujący władzę w Hiszpanii, Portugalii oraz we Francji. Rosnące w siłę Towarzystwo posiadało zbyt wielkie wpływy i majątki, a prowadzone przez jezuitów misje w koloniach stanowiły swoiste państwo w państwie – podkreśla o. dr Andrzej Bieś SJ z Akademii Ignatianum w Krakowie. – Po dziesięciu latach papież Klemens XIV ugiął się i ogłosił w 1773 r. dokument zwany Breve likwidujący Towarzystwo Jezusowe. W przeżywającej wtedy pierwszy rozbiór Rzeczpospolitej powstało pytanie, co dalej z prowadzoną – głównie przez jezuitów i pijarów – edukacją?